W tym krótkim tekście chcielibyśmy się skoncentrować na podstawowych zagadnieniach dotyczących psychoterapii. Pracując od wielu jako psychoterapeuci często spotykamy się z całym szeregiem pytań dotyczących tego, czym jest i jak działa psychoterapia.

Część z tych tematów wyjaśnimy bardziej szczegółowo w innych umieszczonych na stronie Poradni artykułach (np. o psychoterapii psychodynamicznej, psychoterapii poznawczo-behawioralnej, osadzeniu psychoterapii w neuronauce, roli psychoterapeuty), tu skoncentrujemy się na sprawach podstawowych.

Odpowiemy na kilka podstawowych pytań:

  1. Czym w ogóle jest psychoterapia?
  2. Co odróżnia psychoterapię od innych oddziaływań psychologicznych?
  3. Czy psychoterapia jest częścią medycyny?
  4. Czym różnią się poszczególne szkoły psychoterapeutyczne?
  5. Jak wybrać dla siebie najbardziej adekwatną dla naszych potrzeb formę psychoterapii?
  1. Psychoterapia – podstawowe definicje

Określenie, czym jest psychoterapia wbrew pozorom nie jest tak oczywiste. To na tyle zróżnicowana dziedzina wiedzy, że powstało wiele definicji opisujących psychoterapię.

Szczególnie cenna i bliska naszym wyobrażeniom na ten temat wydała się definicja prof. Jerzego Aleksandrowicza, nestora polskiej psychoterapii, wieloletniego szefa Katedry Psychoterapii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Otóż pisze on, że

Psychoterapia to specjalistyczna metoda leczenia, która polega na intencjonalnym stosowaniu zaprogramowanych oddziaływań psychologicznych. W psychoterapii wykorzystywana jest wiedza teoretyczna i umiejętności praktyczne psychoterapeuty w procesie niesienia pomocy głównie osobom z zaburzeniami neurotycznymi, zaburzeniami osobowości i psychosomatycznymi – a więc innymi słowy – z zaburzeniami psychogennymi. W psychoterapii związek jaki powstaje pomiędzy terapeutą a pacjentem, jest często wykorzystywany w zamierzony sposób jako podstawowy środek leczniczy”.

W Relatio chcemy w pełni realizować te założenia.

  1. Psychoterapia a inne oddziaływania psychologiczne

Odróżnienie psychoterapii od innych oddziaływań psychologicznych jest szczególnie ważne, temat ten budzi bowiem szereg kontrowersji i niejasności.

W naszej ocenie przytoczona wyżej definicja psychoterapii określa jej granice i zdecydowanie wyróżnia wobec innych metod oddziaływania psychologicznego. Tak więc:

  1. Jako, że psychoterapia jest metodą leczenia, nie są psychoterapią różne formy treningów umiejętności psychologicznych, zwłaszcza te oferowane jako cudowne sposoby na poprawienie swoich predyspozycji osobowościowych.

Oczywiście niektóre treningi psychologiczne (np. trening asertywności czy radzenia sobie ze stresem) są niezwykle cennym wsparciem w procesach leczenia różnych dysfunkcji psychicznych. Muszą być jednak one prowadzone przez osoby profesjonalnie do tego przygotowane, najlepiej ze znaczącym doświadczeniem klinicznym, co pozwala na ich w pełni bezpieczne przeprowadzenie.

  1. Nie są psychoterapią też różne formy oddziaływań wywodzące się z ruchu rozwoju osobistego czy tzw. pozytywnego myślenia (często odwołujące się do technik NLP); w naszej ocenie mogą one wręcz stanowić pewne zagrożenie, jeśli stosowane są wobec osób z poważniejszymi problemami emocjonalnymi, a ich oddziaływanie w najlepszym razie jest powierzchowne i krótkoterminowe.
  1. Nie są też psychoterapią różne formy tzw. pomocy psychologicznej (wsparcia psychologicznego, interwencji kryzysowej); jakkolwiek same w sobie bardzo cenne, zazwyczaj nie mają na celu uzyskanie intencjonalnej i zaprogramowanej modyfikacji stanu psychicznego czy trwałej zmiany struktur osobowościowych.
  1. Nie są psychoterapią różne formy diagnozy psychologicznej bądź psychiatrycznej; mają one na celu ocenę aktualnego stanu psychicznego bądź opis predyspozycji osobowościowych, ale już nie ich modyfikację.
  1. Nie są również psychoterapią różne formy oddziaływań mające na celu redukcję napięcia emocjonalnego (np. treningi technik relaksacyjnych, głębokiego oddychania, jogi) lub wprowadzenie pacjenta w stany hipnotyczne czy transowe (np. hipnoza stosowana nie w przebiegu psychoterapii i nie przez wykształconego psychoterapeutę).
  1. Psychoterapia jako część medycyny

W naszej ocenie psychoterapia jest częścią medycyny.

Psychoterapia jest stosowana jako metoda leczenia, osoby, jakie są do niej kwalifikowane, mają jasno określone problemy zdrowotne i postawione rozpoznanie (zarówno kliniczne jak i psychoterapeutyczne).

Psychoterapia ma jasno sprecyzowane zasady kwalifikacji, wstępnej diagnozy pacjenta i dalszego postępowania w procesie leczenia. Ma wypracowane metody szkolenia i stałego nadzoru superwizorskiego. Osoby ją wykonujące muszą dysponować należną wiedzą medyczną i doświadczeniem klinicznym (albo starać się go nabyć w procesie szkolenia).

Wszystkie te zasady są tożsame z innymi metodami leczenia – diagnozą lekarską, farmakoterapią, oddziaływaniami zabiegowymi (np. chirurgicznymi), fizykoterapeutycznymi i całym szeregiem innych.

  1. Szkoły (modalności) psychoterapeutyczne

Psychoterapia jest bardzo zróżnicowaną dziedziną wiedzy i praktyki – na przestrzeni lat powstało wiele szkół psychoterapeutycznych. W nieco odmienny sposób podchodzą one do problemów pochodzenia dysfunkcji emocjonalnych i osobowościowych pacjentów, proponują tez nieco inne metody postępowania. Ponieważ rozwijały się one niejednokrotnie w opozycji wobec siebie przez wiele lat podkreślano różnice, jakie pomiędzy nimi występowały.

W ostatnich jednak latach burzliwy rozwój neuroscience pozwolił na zredukowanie tych rozbieżności – dostrzeżono znaczące podobieństwa różnych oddziaływań psychoterapeutycznych. Pozwala to na zobaczenie proponowanych przez różne szkoły psychoterapii założeń teoretycznych i praktycznych dotyczących diagnozy i leczenia pacjentów w dwóch głównych cechach – ich spójności i złożoności.

Spójność oznacza wypracowanie zwartej, całościowej teorii dotyczącej rozwoju psychicznego człowieka, źródeł jego dysfunkcji emocjonalnych i osobowościowych oraz stworzenia praktycznych, wyspecjalizowanych metod leczenia.

Złożoność oznacza zdolność do objęcia zarówno teorią jak i praktyką leczenia całego spektrum problemów psychicznych pacjenta – jego emocji, uczuć, funkcji poznawczych, nieświadomych wzorców intrapsychicznych, złożonych wzorców relacyjnych, wzorów behawioralnych i szeregu innych.

W naszej ocenie:

Psychoterapia psychodynamiczna (oraz psychoanalityczna) cechuje się bardzo wysoką spójnością i złożonością.

Wypracowała ona całościową, spójną teorię dotyczącą wszystkich aspektów rozwoju psychicznego, źródeł dysfunkcji osobowościowych i emocjonalnych oraz ich związku z czynnikami biologicznymi i społecznymi. Stworzyła też ona skuteczne, praktyczne metody oddziaływania psychologicznego obejmujące całe spektrum życia psychicznego pacjenta – jego emocji, uczuć, funkcji poznawczych, nieświadomych wzorców intrapsychicznych, złożonych wzorców relacyjnych, wzorów behawioralnych i szeregu innych.

Psychoterapia poznawczo-behawioralna cechuje się wysoką spójnością i umiarkowaną złożonością.

Wypracowała ona spójną teorię skoncentrowaną jednak bardziej na obszarze objawów – dysfunkcjonalnych emocji, nieprawidłowych funkcji poznawczych i wzorców behawioralnych. W mniejszym stopniu odwołuje się nieświadomych wzorców intrapsychicznych i relacyjnych, aczkolwiek stworzyła ona bardzo skuteczne metody leczenia objawowego.

Psychoterapia systemowa cechuje się wysoką spójnością i złożonością, pozostając jednak skoncentrowaną na modyfikacji nieprawidłowych wzorców relacyjnych.

Inne formy psychoterapii (terapia Gestalt, terapia eriksonowska, NLP, terapia helingerowska) cechują się małą spójnością i umiarkowaną złożonością.

Wydają się one stosunkowo słabo osadzone w teorii (zwłaszcza wiedzy medycznej), aczkolwiek niektóre z nich (zwłaszcza Gestalt) wypracowały skuteczne metody oddziaływań psychologicznych.

  1. Wybór najbardziej adekwatnej do naszych potrzeb formy psychoterapii

Wybór najbardziej adekwatnej formy psychoterapii zawsze jest wynikiem dwóch rzeczy – tego, co jest naszym problemem, z którym zgłaszamy się na leczenie i jakie mamy oczekiwania wobec psychoterapii. Znając bowiem podstawowe cechy medycznie zorientowanych szkół psychoterapii (czyli psychodynamicznej, poznawczo-behawioralnej i systemowej), możemy dokonać w miarę klarownego wyboru.

Jeśli problemy, z którymi się zgłaszamy, mają charakter złożony i długoterminowy, związany za równo z występowaniem dokuczliwych stanów emocjonalnych (np. lęku czy depresji) lub trwałych dysfunkcji behawioralnych, a naszym celem jest całościowa i trwała modyfikacja struktur osobowościowych, wybieramy psychoterapię psychodynamiczną. Jest ona leczeniem z wyboru w większości zaburzeń lękowych, zaburzeń osobowości, znaczącej części zaburzeń nastroju i szeregu innych problemów psychicznych.

Jeśli problemy psychiczne, z jakimi się zgłaszamy, mają charakter reaktywny (np. związany z doświadczeniem sytuacji traumatycznej) lub naszym celem jest uzyskanie poprawy objawowej, wybieramy psychoterapię poznawczo-behawioralną. Jest ona również leczeniem z wyboru w zespołach uzależnień – zarówno od substancji psychoaktywnych, jak i behawioralnych.

Jeżeli problemy, z jakimi się zgłaszamy, związane są głównie z nieprawidłowymi relacjami rodzinnymi (małżeńskimi, z dziećmi) wynikającymi z zaburzeń w komunikacji interpersonalnej, wybieramy psychoterapię systemową.

MT